22 Jaar begeleiding

De Heere gaat door met bouwen en herstellen op Papoea

Familie Kroneman is in 1987 uitgezonden vanuit de gemeente van Utrecht en sinds begin 1988 betrokken bij het bijbelvertaal- en alfabetiseringswerk in de Una-taal op Papoea. Una is één van de 275 talen van het Indonesische deel van het eiland en wordt door ongeveer 5600 mensen gesproken. Het merendeel van de bevolking spreekt geen Indonesisch of is onvoldoende bekend met deze nationale taal. Om het Woord van God te kunnen horen en lezen, is men daarom aangewezen op een bijbelvertaling in de stamtaal.

Door Dick Kroneman en Willemien van Schothorst

In 2007 werd het Una Nieuwe Testament in gebruik genomen. Op dit moment wordt er gewerkt aan de vertaling van het Oude Testament. Dick en Margreet Kroneman geven niet alleen begeleiding aan het Una-vertaalwerk. Ze zijn daarnaast ook actief als vertaalconsulenten. In die rol controleren ze vertaalwerk in andere bijbelvertaalprojecten (onder andere in de Yali-taal en de Mek-taal, die gesproken wordt in Nipsan). Ook zijn ze betrokken bij het trainen en begeleiden van nieuwe vertaalconsulenten.

Het vertaalproces

Dick en Margreet geven training en begeleiding aan de Una-vertalers. Het vertaalwerk zelf wordt door lokale Una-vertalers gedaan. Het eigenlijke vertaalwerk bestaat uit vier kerntaken: uitleggen, vertalen, controleren en corrigeren. De lokale vertalers maken de eerste proefvertaling altijd zelf. Ze zijn in de loop van de tijd echter ook steeds meer betrokken geraakt bij de exegese en bij het controleren en corrigeren van de eerste proefvertalingen van de Bijbel in de stamtaal.
Het hele vertaalproces bestaat uit een reeks van twintig stappen, waarbij allerlei aspecten van de vertaling systematisch gecontroleerd worden. Veel stappen worden uitgevoerd door de Una-vertalers zelf. Andere stappen worden door de begeleiders uitgevoerd. De controle door een externe vertaalconsulent komt bijna aan het eind van het proces. De vertaalconsulent is degene die de uiteindelijke goedkeuring moet verlenen om vertaalde bijbelgedeelten te publiceren.

Vertaalcontrole

Bij de vertaalcontroles wordt gelet op de betrouwbaarheid van de vertaling en de onderliggende exegese. Daarnaast wordt er ook gekeken of de vertaling goed overkomt bij de doelgroep. In de vertaling probeert het vertaalteam altijd zo dicht mogelijk bij de betekenis in de grondtekst te blijven. Dat betekent echter niet dat ze altijd zo maar ‘letterlijk’ kunnen vertalen. Een letterlijke vertaling van de uitdrukking ‘Zoon des mensen’ in de Una-taal betekent bijvoorbeeld ‘bastaard’, of ‘kind waarvan de vader niet bekend is’. Die uitdrukking is dus niet geschikt als vertaling voor deze messiaanse aanduiding van de Heere Jezus.
De Una-uitdrukking ‘Hij die mens werd’ bleek uiteindelijk de beste vertaling te zijn voor de titel ‘Zoon des mensen’. Deze vertaling blijft niet alleen heel dicht bij de betekenis van de uitdrukking in de grondtekst, maar is daarnaast ook volstrekt duidelijk voor de Una-bevolking.
Ter voorbereiding op de vertaalcontrole door een vertaalconsulent wordt er altijd een vrij letterlijke terugvertaling gemaakt in het Indonesisch. Verder houdt het vertaalteam een lijst bij van de vertaling van alle bijbelse kernwoorden die in de vertaalde bijbelgedeelten voorkomen.

Uitdaging

Bijbelvertaalwerk op het zendingsveld is om meerdere redenen een grote uitdaging. De ingewikkelde grammatica van het Una en andere Papoea-talen is daarbij een belangrijke factor. De taal kent bijvoorbeeld drie verschillende verleden tijden en drie verschillende toekomende tijden. Verder moet je als je Una spreekt of schrijft altijd onderscheid maken tussen tweevoud zoals ‘Komen jullie tweeën eens hier’ en meervoud ‘Komen jullie allemaal eens hier’. 
Voor veel begrippen zijn er geen woorden en moet er een omschrijving gebruikt worden. Er is bijvoorbeeld geen woord voor ‘koning’ of ‘keizer’. Er is echter wel een woord voor ‘hoofdman’. Het begrip ‘koning’ wordt in de vertaling dan ook vaak omschreven als ‘grote hoofdman’. Het begrip ‘keizer’ wordt omschreven als ‘zeer grote hoofdman’. Maar in het laatste geval moet je oppassen dat het niet verkeerd begrepen wordt. De uitdrukking ‘zeer grote hoofdman’ wordt namelijk ook nogal eens voor God gebruikt.

Culturele bril

Wanneer je de vertaling controleert met informanten uit de doelgroep, kom je er pas goed achter welke misverstanden een vertaling kan oproepen. Soms worden misverstanden opgeroepen door de woordkeus. In andere gevallen worden misverstanden gevoed door de culturele bril waarmee de mensen de bijbelvertaling lezen.
Zo kan het begrip ‘tempel’ of ‘tabernakel’ in het Una soms worden vertaald als ‘huis van God’. Maar in veel gevallen roept deze vertaling misverstanden op, omdat ‘huis van God’ in het Una ook heel vaak wordt gebruikt als een aanduiding voor ‘hemel’. Neem bijvoorbeeld Psalm 23: 6b: 'En ik zal in het huis des Heeren verblijven in lengte van dagen.' Een letterlijke vertaling van dit vers wordt steevast verkeerd begrepen door de Una-bevolking. Het wordt opgevat als: Ik zal na mijn dood altijd in de hemel verblijven.
Ook spelen er allerlei culturele achtergronden een rol bij bepaalde misverstanden. Een letterlijke vertaling van de zin 'Gij richt de tafel toe voor mijn aangezicht, tegenover mijn wederpartijders' (Psalm 23: 5a) roept bij de Una’s het volgende beeld op: de vijanden liggen in een hinderlaag om de nietsvermoedende psalmist te overvallen en te doden. De bedoeling van dit vers is echter juist omgekeerd. De vijanden zijn overwonnen en geketend. En ze mogen tandenknarsend toekijken hoe de Heere een gastmaal aanricht voor Zijn gezalfde.
Dergelijke misverstanden komen veelvuldig voor en plaatsen vertaalteams steeds voor de vraag of en hoe ze deze problemen kunnen oplossen in de vertaling.

Trainen en begeleiden

Het trainen en begeleiden van Una-vertalers neemt een belangrijke plaats in in het werk van Dick en Margreet. Dankzij dit proces van trainen en begeleiden hebben lokale vertalers nu een veel grotere inbreng in het vertaalproces dan twintig jaar geleden. Gipson Malyo, de hoofdvertaler, doet een belangrijk deel van de exegese en van de vertaalcontroles zelf. Andere vertalers, zoals Melkias Kipka en Zeth Nabyal, leveren ook een heel belangrijke bijdrage aan het werk.
Dit jaar is een aantal uitvoerende taken echter toch weer bij de familie Kroneman terecht gekomen omdat Titus, een van de hoofdvertalers, niet langer beschikbaar is. Gipson, de andere hoofdvertaler, studeert nog aan de theologische hogeschool en is daardoor maar tijdelijk beschikbaar. De andere vertalers - Melkias en Zeth - hebben allebei een volledige baan, maar werken in hun vrije tijd enthousiast aan de vertaling.
Dick heeft sinds 1997 bijna elk jaar een workshop georganiseerd voor Papoea-vertalers uit geheel Papoea. Daaraan doen meestal zo’n 25 tot 40 Papoea-vertalers mee (uit 12 tot 15 verschillende talen). De nadruk ligt daarbij op exegese, vertaalprincipes, het vertalen van bijbelse kernwoorden, het oplossen van vertaalproblemen en het uitvoeren van allerlei vertaalcontroles. Er is grote behoefte aan dit soort workshops. Dick let daarbij overigens niet alleen op de technische kant van het vertaalwerk. Door middel van bijbelstudies krijgt ook de geestelijke bezinning van de vertalers aandacht. Verder besteden ze uitvoerig aandacht aan het samenwerken in teamverband: Hoe geef je leiding aan een vertaalteam? Hoe ga je om met conflicten? Wat doe je als je het onderling niet eens kunt worden over hoe een bepaald vers of begrip vertaald moet worden?

Burgers van drie werelden

De afgelopen twee decennia heeft de familie Kroneman het merendeel van de tijd op Papoea doorgebracht. Hun twee jongste zoons zijn geboren in Indonesië. Net als hun oudere broer hebben ze tot aan het einde van hun middelbare schooltijd op Papoea gewoond. In de loop van de jaren is het gezin sterk vergroeid met het leven op Papoea. Nu de kinderen echter in de Verenigde Staten studeren, zijn ze ook meer op Amerika betrokken. Het gezin is eigenlijk burger van drie werelden. Dat is enerzijds heel erg verrijkend. Anderzijds loop je echter wel het gevaar dat je nergens echt bij hoort.

Als de kerkklok en klokkenstoel

Het bijbelvertaalwerk in de stamtaal voorziet in een belangrijke behoefte. Er is onder de Una-bevolking een kern van mensen die hongert naar het Woord van God.
Karba Nabyal is een van degenen die uitziet naar de Una-vertaling van het Woord van God. Hij is een man van het eerste uur, die in 1973 tot geloof kwam toen het Evangelie in het Una-gebied werd gebracht. Toen het gezin Kroneman meer dan twintig jaar geleden voor het eerst in het Una-gebied kwam, was hij een van de eersten die hen hielp bij het leren van de taal. Vele jaren heeft hij als taalinformant gediend. Het vertaalteam en de begeleiders controleerden de Una-vertaling op begrijpelijkheid.
Toen de syncretistische dwaalleer van het cargoïsme (‘evangelie’ van voorspoed en welvaart) een aantal jaren geleden het Una-gebied binnen kwam, was het Karba die ernstig tegen deze leer waarschuwde. Er zijn veel andere zaken die hem verontrusten. Er is terugval in het heidendom, en er zijn steeds meer mensen die zich overgeven aan een ongebonden levensstijl. Toch geeft hij de moed niet op.
'De kerk is vervallen', vertrouwde Karba Dick Kroneman een tijdje geleden toe. 'Net zoals de kerkklok een tijdje geleden uit de klokkenstoel viel omdat de klokkenstoel verrot was, zo is het voor een deel ook met de kerk. Veel mensen willen niet luisteren naar het Woord van God. Ze zijn veel te druk met andere dingen, en doen alleen wat ze zelf willen. Maar,' zo voegde hij er in één adem aan toe, 'de Heere is getrouw, Hij leeft in mijn hart, en in het hart van al Zijn kinderen. De Heere blijft doorgaan met het bouwen en herstellen van Zijn Kerk.'
Karba’s getuigenis - in woord en daad - laat zien dat het vertaalde Woord van God ondanks alles zijn loop mag hebben, ook in de binnenlanden van Papoea. Het getuigenis van Karba en van anderen motiveert het vertaalteam en de begeleiders om door te gaan met dit mooie maar soms ook zo moeizame werk. Gods Woord zal, naar Zijn belofte, vruchten dragen van geloof en bekering. Het is een groot voorrecht als we daar af en toe iets van mogen zien.

Eerder verschenen in Paulus 315 - januari 2010