De levende stem van God

De Bijbel getuigt door de Geest van zichzelf dat zij waar is

Wordt de Bijbel over heel de wereld hetzelfde gelezen en begrepen? Hoe kun je als lezer zeker weten dat de Bijbel de Woorden van God zijn? En wat betekent dit voor het gebruik van de Bijbel in de zending en voor de uitleg van de Schrift? Om deze vragen draait het proefschrift van Jan van Doleweerd, missioloog bij ZGG.

Door Wijnanda van Burg

Het is druk in het gebouw van de Faculteit der Godgeleerdheid van de Vrije Universiteit van Amsterdam. Een dagelijkse drukte van studenten in diverse leeftijdscategorieën en een drukte van docenten van allerlei snit. In deze mensenstroom bewegen opvallend veel leden van de Gereformeerde Gemeenten zich richting de aula. De foyer krijgt zo een beetje het karakter van een reünie. Zelfs in de aula gaat het ontmoeten en groeten nog een tijdje door. Totdat de pedel rinkelend de komst van diverse geleerden aankondigt. Vandaag, 29 juni 2012, verdedigt Jan van Doleweerd zijn proefschrift Viva Vox Dei (de levende stem van God). Onder de opponenten bevindt zich mede-ZGG’er Dick Kroneman.

Geest en waarheid

Wat is er met de Bijbel aan de hand dát je als lezer zeker kunt weten dat het de Woorden van God zijn? De Bijbel is niet waar omdat wij als lezers dat vinden. De Bijbel overtuigt ons van zichzelf. Dit wordt met een Grieks woord ‘autopistos’ genoemd. Hoe is de Bijbel van zichzelf overtuigend? Het is de Heilige Geest die de bijbelschrijvers de woorden liet opschrijven. Het is diezelfde Geest Die ook in lezers van de Bijbel werkt en de woorden in het hart brengt, als de levende stem van God. Per cultuur kan er wel een ander licht over de tekst vallen.

Zending

De Bijbel is niet waar omdat de kerk dat zegt of omdat zendelingen dat zeggen, al hebben ze nog zulke goede argumenten. De Bijbel overtuigt persoonlijk. 'Wij geloven zonder enige twijfeling al wat daarin begrepen is', zegt de Nederlandse Geloofsbelijdenis, 'omdat ons de Heilige Geest getuigenis geeft in onze harten dat zij van God zijn.' Het is belangrijk dat in het achterhoofd te houden in het zendingswerk of misschien zelfs niet eens in het achterhoofd. Want wat zijn de middelen waardoor God mensen bekeert? Dat zijn de Bijbel en de prediking daarvan. Daarom is het belangrijk dat de Bijbel vertaald wordt. Natuurlijk is het ook belangrijk dat de Bijbel uitgelegd wordt, dat er gemeenten gesticht worden waar de sacramenten bediend worden. Maar in dat alles moet niet vergeten worden dat Gods Woord zelf werkt en dat de Heilige Geest juist door die Woorden in harten van mensen wil werken, ook naast of zelfs zonder de bijbehorende uitleg van dat Woord.

Verloren zoon

De Geest spreekt door de Bijbel tot de lezer. Maar wat gebeurt er als mensen zelf de Bijbel gaan lezen en er geen uitleg bij krijgen? Jan van Doleweerd onderzocht dat in Ecuador. Verschillende mensen werd gevraagd om de gelijkenis van de twee zonen te lezen (Luk. 15). Deze mensen werd gevraagd om een reactie te geven op het gelezene. Ze blijken soms verrassende samenvattingen van het gedeelte te geven. Mercedes, een vrouw uit Guayaquil, ziet als kern van de gelijkenis dat 'wij ons altijd maar weer van God verwijderen en dat Hij ons weer terugbrengt. Hij is er altijd om ons te helpen en Zijn arm uit te strekken opdat wij in Zijn wegen zouden wandelen'. Angela ziet in dit verhaal het grote wonder 'dat Jezus voor mij stierf om mij te redden'. Het wonder wordt alleen maar groter als ze ziet hoe de oudste zoon reageert. 'Die denkt dat zijn vader gek is. Maar God is wonderlijk goed voor ons. Soms verdienen we niets, maar nochtans geeft Hij ons grote zegeningen.' Beide vrouwen passen direct de inhoud van de gelijkenis op hun eigen leven toe. Maar aan de letterlijke, historische elementen van de tekst wordt voorbijgegaan.

Cultuur

In het begrijpen van Gods Woord zijn dus niet alleen de tekst van de Bijbel, meestal in een bepaalde vertaling, en de lezer zelf van belang. Ook de context waarin de lezer zich bevindt, heeft invloed op hoe de Bijbel gelezen wordt en hoe dingen uit de Bijbel toegepast worden. Een lezer uit Afrika of Latijns-Amerika zal mogelijk dingen uit de Bijbel heel anders interpreteren dan dat westerlingen dat doen. Dat kan verschillende oorzaken hebben. Afrikanen staan in hun cultuur soms veel dichter bij de herderscultuur van Israël dan Europeanen en zullen sommige hoofdstukken uit het Oude Testament veel sneller begrijpen dan dat wij dat doen. Zij zien het als het ware voor zich, omdat het zo herkenbaar is. Een andere oorzaak dat de Bijbel anders geïnterpreteerd wordt, kan een andere manieren van samenleven zijn. In Latijns-Amerika wordt meer in groepen geleefd dan in westerse landen. Dat betekent ook dat de Bijbel meer op groepen zal worden toegepast en minder individueel.

Goede uitleg

Maar is dan iedere uitleg goed? Kun je bij elke uitleg zeggen dat de Heilige Geest door de Bijbel gesproken heeft? De mens heeft een zondig hart en begrijpt uit zichzelf niets van de dingen die de Geest van God spreekt. En als hij of zij helemaal niet luistert naar de Bijbel, maar de eigen ervaring de vrije loop laat, kun je dat moeilijk bijbeluitleg noemen. Met de Bijbel dicht had je waarschijnlijk dezelfde uitleg gekregen. Daarom zijn er basisregels voor de uitleg van de Bijbel: er moet gekeken worden naar het verband waarin een tekst staat, de uitleg van de tekst mag niet in tegenspraak zijn met dingen die ergens anders in de Bijbel staan en de uitleg moet overeenkomen met de christelijke leer. Belangrijk is ook dat lezers van de Bijbel bij hun uitleg de belijdenisgeschriften van de kerk betrekken, want Gods Geest heeft al eeuwenlang door het Woord gesproken. Ook bijbelcommentaren uit andere tijden en culturen helpen om het Woord beter te verstaan.

Grenzen aan uitleg

Aan een vrije uitleg zitten grenzen. Mirna uit Guayaquil geeft in haar uitleg van de gelijkenis van de twee zonen eigenlijk geen aandacht aan de tekst zelf. Ze leest vanuit haar eigen ervaring en laat zo de tekst spreken. Ze wil, zo zegt ze, niet van Jezus weglopen omdat ze dan veel kwijtraakt, zoals de jongste zoon. Ze vertelt over ervaringen uit haar leven. Ze heeft problemen gehad in haar huwelijk, maar las toen in haar Bijbel: 'Iemand die Jezus kent, moet niet vergeten in Zijn wegen te wandelen. Hij is de enige Die rust kan geven. Al haar problemen vallen dan in het niet vergeleken met wat God gedaan heeft, door Zijn Zoon te zenden om aan het kruis te sterven voor onze zonden.' In deze uitleg is niet terug te vinden waar de gelijkenis over gaat. Daarom is het belangrijk om eerst goed te lezen wat er eigenlijk staat.

Sola scriptura

Bij de uitleg van de Bijbel is het belangrijk om rekening te houden met het feit dat de Geest Zelf spreekt in harten van mensen. Dat heeft ook gevolgen voor de uitleg van de Bijbel in een zendingscontext. Jan van Doleweerd noemt hierbij enkele punten. De Bijbel moet vertaald worden. Als mensen de Bijbel in hun eigen taal lezen, kunnen ze pas goed begrijpen wat er staat. Verder is samen Bijbellezen belangrijk. De Bijbel zelf heeft gezag, niet de zendingswerker die eruit preekt. Ook onderwijs in bijbeluitleg is nodig, zodat de uitleg van de Bijbel niet vanuit de lezer of zijn traditie opkomt, maar uit de Bijbel zelf. Een verrijking van Bijbellezen kan een ontmoeting rondom het Woord met mensen uit verschillende culturen zijn. Dit kan een nieuw licht op bijbelgedeeltes werpen.

De dissertatie ‘Viva Vox Dei; over de betekenis van de autopistie van de Schrift 'is te verkrijgen (via ZGG) bij de auteur of bij de uitgever, www.debanier.nl.

Eerder verschenen in Paulus 331 - september 2012