Gaten in de taal

De weerbarstige praktijk van het bijbelvertaalwerk 

Hoe vertaal je de bijbelse uitdrukking ‘Bekeert u!’ in een Papoea-taal? Dick Kroneman beschrijft waaraan een vertaler zich moet houden en tegen welke praktische problemen hij kan aanlopen.

Door Dick Kroneman

Het is de taak van bijbelvertalers om alle woorden en zinnen uit de grondtekst van de Bijbel zo getrouw en duidelijk mogelijk te vertalen in de ontvangende taal. Sommige woorden nemen een bijzondere plaats in, vanwege hun betekenis en de rol die ze vervullen binnen het geheel van de bijbelse openbaring. Bijbelvertalers en hun begeleiders (vertaalconsulenten) besteden daarom veel zorg aan het bestuderen, vertalen en controleren van woorden die vaak worden aangeduid als bijbelse kernwoorden.

Ernstige gevolgen

Wat zijn bijbelse kernwoorden? Deze woorden hebben meestal een bijzondere theologische en geestelijke betekenis. In veel gevallen gaat het daarbij om woorden en begrippen die relatief vaak voorkomen in meerdere bijbelboeken. Ze vormen de sleutel tot het begrijpen van de kern van de bijbelse boodschap. Als er op dit punt vertaalfouten worden gemaakt, heeft dat ernstige gevolgen voor het begrip van de ontvangers en voor de betrouwbaarheid van de vertaling.
Binnen de bijbelse kernwoorden kunnen we verschillende groepen onderscheiden. We kunnen daarbij denken aan de Godsnamen (zoals HEERE, God, Allerhoogste), de namen voor de Heere Jezus (bijvoorbeeld Christus, Zoon van God, Zoon des mensen) en aanduidingen die te maken hebben met de heilsleer (verbond, verkiezen, rechtvaardigen, geloof, wedergeboorte, enzovoort). Ook woorden als wet, Evangelie, belofte en Koninkrijk Gods behoren tot de kernwoorden die bijzondere aandacht vereisen bij het vertalen en bij het controleren van vertalingen.

Uitgangspunten

Wat is nu de beste manier om bijbelse kernwoorden te vertalen?
Bijbelvertalers proberen allereerst recht te doen aan de betekenis van het kernwoord in de grondtekst van de Bijbel. Als de betekenis van een bijbels kernwoord niet goed doorklinkt in de vertaling, is de vertaling niet getrouw meer.
Goede vertalers letten vervolgens niet alleen op de betekenis van woorden en zinnen maar ook op de woordsoort en het soort zinsdeel. Voor zover de taalkundige regels van de ontvangende taal dit toestaan, proberen vertalers ook wat de vorm betreft zo dicht mogelijk aan te sluiten bij de vorm van de grondtekst. Als in de grondtekst bijvoorbeeld het kernwoord ‘geloof’ voorkomt als zelfstandig naamwoord dan wordt ook in de ontvangende taal bij voorkeur een zelfstandig naamwoord gebuikt en geen werkwoord (‘geloven’).
In de derde plaats proberen vertalers de bijbelse kernwoorden ook zo concordant mogelijk te vertalen. Dat wil zeggen: elke keer als hetzelfde woord in de grondtekst voorkomt in dezelfde betekenis, wordt het woord in de ontvangende taal zoveel mogelijk op dezelfde manier vertaald. Door deze vertaalregel kunnen bijbellezers in de ontvangende taal verbanden leggen tussen verschillende bijbelgedeelten waarin dezelfde kernwoorden voorkomen. Op die manier krijgen ze meer inzicht in de samenhang en de ontwikkeling van de kern van de bijbelse boodschap.
Er is nog iets dat belangrijk is. We hebben gezien dat er bijbelse kernwoorden zijn die qua betekenis wel op elkaar lijken maar niet hetzelfde zijn. Dit moet ook in de vertaling zichtbaar blijven. De vertaling van het kernwoord ‘geloven’ moet bijvoorbeeld duidelijk onderscheiden zijn van de vertaling van het kernwoord ‘hopen’.
Soms liggen de betekenissen van verwante kernwoorden echter heel dicht bij elkaar, bijvoorbeeld bij ‘hopen’ en ‘verwachten’. Als er in de ontvangende taal maar één uitdrukking bestaat voor beide betekenissen, is het te overwegen om slechts één uitdrukking te gebruiken in de vertaling. Dit hebben de Statenvertalers ook gedaan: ze vertaalden verschillende Griekse woorden voor ‘liefhebben’ (agapaoo; fileoo) steeds met ‘liefhebben’.

Weerbarstig

De bovenstaande regels wekken misschien de indruk dat het vertalen van bijbelse kernwoorden niet zo moeilijk is. De praktijk is echter veel weerbarstiger dan je op het eerste gezicht zou denken. Dat geldt zeker voor bijbelvertalers die werken in verschillende Papoea-talen. Vertalers lopen steeds aan tegen het feit dat er in hun taal geen aparte woorden bestaan die de betekenis van bijbelse kernwoorden kunnen uitdrukken. Vanuit taalkundig oogpunt zitten er bij de bijbelse kernbegrippen zogezegd veel gaten in de woordenschat van deze ontvangende talen. Om de betekenissen van bijbelse kernwoorden goed uit te drukken, moeten vertalers daarom gebruik maken van omschrijvingen die meerdere woorden en soms een halve zin omvatten.
Zo bestaat de bijbelse uitdrukking ‘Bekeert u!’ in de grondtekst slechts uit één woord. Maar soms wordt het vertaald met: ‘Jullie moeten je verkeerde gedachten verlaten en je tot God wenden.’ Waar mogelijk proberen vertalers dit korter weer te geven. Dat kan echter lang niet altijd, want dan zou de bedoelde betekenis geweld aangedaan worden. Bijvoorbeeld: een korte en meer ‘letterlijke’ vertaling als ‘jullie moeten je omkeren!’ wordt doorgaans misverstaan als ‘het zich letterlijk omkeren en afwenden van de spreker.’

‘Wet’ onvertaalbaar

Ook het bijbelse begrip ‘wet’ kan niet echt vertaald worden met één woord. Er bestaan wel verwante woorden vanuit de oude cultuur, maar die hebben andere betekenissen (‘adat’, ‘traditie’, ‘leefregels’), die nauw vervlochten zijn met de oude heidense cultuur. Papoea-vertalers hebben vaak de neiging om ‘wet’ te vertalen als ‘Gods taboewoorden’ of ‘Gods mag-niet woorden’. Het probleem van dit soort vertalingen is echter dat de nadruk ligt op het negatieve aspect van Gods wet, terwijl juist het uitdrukken van de positieve betekenis van de wet belangrijk is. Het Hebreeuwse woord voor wet wijst ook in deze richting: ‘torah’ betekent ‘onderwijzing’. In veel gevallen wordt ‘wet’ dan ook vertaald met ‘Gods bevelende woorden’ of zelfs als ‘Gods ‘Doe dit en doe niet dat,’-zeggende woorden.’

Hopelijk geeft dit korte artikel een goede indruk van de problematiek waar vertalers en vertaalconsulenten dagelijks mee te maken hebben. Wilt u bidden voor de bijbelvertalers? Ook in deze belangrijke taak op het zendingsveld is de leiding van de Heilige Geest onmisbaar.

Eerder verschenen in Paulus 346 - maart 2015