Gereformeerde liturgie in Albanië

Onderzoek naar kerkcultuur en liturgie in zendingsgemeenten

'In Albanië kennen wij geen kerkcultuur. De mensen verwachten daarom geen vaststaande orde van dienst. Dat is ons ook nooit geleerd,' aldus Zefjan Nikolla, predikant van de Reformed Emanuel Church in Tirana. Hij vervolgt: 'Wij willen een ordelijke liturgie hebben, die op de Bijbel gebaseerd is en die goed aansluit op onze cultuur.' Deze uitspraak deed hij in het kader van een onderzoek over de gereformeerde liturgie, dat ik voor de CGO-E (HBO) in Albanië mocht uitvoeren

Door Gabri Bravenboer

In Albanië zijn, nadat in 1991 de grenzen open zijn gegaan, veel gemeenten ontstaan met een evangelicale signatuur. Dit is te verklaren uit het feit dat begin jaren ’90 van de vorige eeuw vooral zendelingen vanuit de Verenigde Staten en Engeland in het atheïstische Albanië het Evangelie brachten. De evangelicale gemeenten, niet te verwarren met veel evangelische gemeenten zoals wij die in ons land kennen, zijn bijbelgetrouw en hebben vaak een radicale insteek. 

Gemeenten

Het Woord miste zijn kracht niet: in bijna heel Albanië zijn christelijke gemeenten ontstaan. Van de ongeveer 180 gemeenten in het land zijn er 60 in de hoofdstad Tirana. De gemeenten zijn over het algemeen klein. Zij staan erg op zichzelf en zijn niet of nauwelijks in een groter verband georganiseerd. Er is daarom ook een behoorlijke variëteit in het belijden en de vormgeving van de gemeente en eredienst. Omdat van 1967 tot eind 1990 alle kerken en godsdiensten in het streng communistische Albanië verboden waren, zijn de gemeentes jonger dan twintig jaar. De kerkelijke traditie ontbreekt dus goeddeels.
Wat de gemeenten aan kerkelijke vormen hebben, is vooral overgenomen van de Amerikaanse en Engelse zendelingen, die begin jaren ’90 in Albanië het Woord brachten. Veelal voelden zij zich in hun zendingsarbeid niet aan vormen gebonden en zetten zij zich af tegen de orthodoxe manier om een kerk te organiseren en de liturgie vorm te geven. 

Zelfstandigheid

De meeste zendelingen zijn inmiddels vertrokken en hebben de gemeenten aan zichzelf overgelaten. De leiding van de kerken heeft zich nog meer moeten verdiepen in de Bijbel, belijdenis en kerkgeschiedenis. Langzamerhand ontdekken zij de rijkdom van de gereformeerde belijdenis zoals verwoord in de Westminster belijdenis en de Heidelbergse Catechismus. Zij hebben hun gemeente daarin meegenomen. Met enkele van deze gemeenten heeft Zending Gereformeerde Gemeenten in Albanië contact. Die gemeenten geven aan behoefte te hebben aan verdieping van de kennis van de gereformeerde geloofsleer maar ook aan een sterkere binding en worteling in de internationale kerkelijke traditie.
Tegelijk met de theologische verdieping zijn zij zich ook steeds meer onzeker gaan voelen over de vormgeving van de eredienst. Daardoor ontstond openheid om ook hierin te kijken naar de Bijbelse motivatie van de liturgie en de visie die de kerk in de loop der eeuwen hierop ontwikkeld heeft. Wim Boogaard ondersteunt als theologisch toeruster van ZGG deze gemeenten in de ontwikkeling naar een gereformeerde identiteit. 

Onderzoek

Toeruster Wim Boogaard vroeg mij onderzoek te doen naar de toepasbaarheid van de gereformeerde liturgie in de jonge Albanese kerk. Dit onderzoek heb ik uitgevoerd in het kader van mijn afstudeeropdracht voor de CGO. Kort gezegd heb ik onderzoek gedaan naar de toepasbaarheid van de gereformeerde liturgie in de context van jonge Albanese gemeenten die in de evangelicale liturgische traditie staan, waarbij ik vooral de Reformed Emanuel Church (Emmanuëlkerk) in Tirana onder de loep heb genomen. Interessant was dat het doen van het onderzoek al heeft bijgedragen aan een groter bewustzijn in de gemeenten ten opzichte van de waarde van liturgie. Direct na mijn eerste bezoek aan de Emmanuëlkerk werden bepaalde elementen toegevoegd of juist weggelaten. 

Interviews

Voor het onderzoek heb ik een aantal diepte-interviews gehouden met leidinggevenden van een tweetal gemeenten en hun kerkdiensten bezocht. In de gesprekken zijn we ingegaan op de Albanese cultuur, hoe de huidige orde van dienst tot stand gekomen is, de plaats van de ambten en de sacramenten in de gemeenten, de visie op liturgie en welke cultuurgebonden elementen een verandering in de liturgie zouden bemoeilijken of juist vergemakkelijken. Uit de interviews werd duidelijk dat men graag een bijbels gefundeerde orde in de eredienst voorstond, maar eigenlijk niet goed wist wat dit dan was. Het wat, hoe en waarom van de gereformeerde liturgie was voor een deel van de gemeenteleiding, en zeker voor de gemeenteleden, onbekend. Het simpelweg overnemen van de Amerikaanse of Nederlandse liturgie, zonder deze in te passen in de Albanese context, zagen zij daarom niet als een mogelijkheid. 

Muziek

De mensen met wie ik sprak, noemden vooral muziek als knelpunt voor de invoering van de gereformeerde liturgie. Dat heeft er mee te maken dat men in Albanië geen kerkelijke muziekcultuur kent. Er zijn weinig goede liederen voorhanden en nog minder psalmen. Daarbij is het kiezen van een passende muziekstijl vaak ook een probleem omdat muziek traditioneel in Albanië sterk streekgebonden is. Verder zijn er over het algemeen in de gemeenten weinig goede musici. Samenvattend gaven de gemeenteleden aan dat er in Albanië dringend behoefte is aan goede psalmliederen en muzikaal leiderschap.
De leidinggevenden van de gemeenten noemden een ander punt van zorg: de plek die het muzikale gedeelte in de eredienst heeft. In navolging van de situatie in veel niet-gereformeerde kerken wordt de zang in Albanië als kern van de dienst gezien. Deze dienst van aanbidding en lofprijzing staat min of meer los van de Woordverkondiging, ook wat betreft de keuze van de liederen. De zang wordt geleid door de aanbiddingsleider en is daarmee niet ambtelijk ingebed. Veel gemeenteleiders zouden graag zien dat deze situatie verandert naar een meer gestructureerde, gereformeerde vorm. 

Gemeentebijeenkomsten

De uitkomsten van het onderzoek zijn gepresenteerd en bediscussieerd in de Emmanuëlkerk. Op twee avonden werd gesproken over de Bijbelse en theologische fundamenten van de gereformeerde liturgie en over de mogelijke praktische uitwerking van deze fundamenten in de Albanese situatie van hun eigen gemeente. Opvallend was dat de gemeenteleden erg veel belangstelling hadden naar wat de Bijbel over liturgie zegt. Dat is voor hen maatgevend. Tradities van de kerk die niet terug te leiden zijn naar de Bijbel of naar Bijbelse principes, keuren zij af.
Na afloop van deze gemeentebijeenkomsten hebben we gezamenlijk gegeten en nagepraat. De mensen toonden zich dankbaar met de Bijbelse visie op liturgie zoals die vanuit de zending wordt aangereikt. Het geeft de gemeenteleiding een duidelijke onderbouwing bij het veranderen van de orde van dienst. Gemeenteleden geven ook aan blij te zijn met de nadruk op geloofsleer. Het geeft hen houvast bij het verdedigen van hun geloof en kerkgang binnen hun familiekring, die overwegend een moslimachtergrond heeft. 

Ondersteuning

De Emmanuëlkerk is blij dat zij ondersteund worden bij de opbouw en vormgeving van het gemeente zijn. Zowel ZGG als de kerk vinden het belangrijk dat deze ontwikkeling hun eigen proces is en blijft; de gemeente zelf bepaalt de inhoud en het tempo waarin de veranderingen plaatsvinden. De rol van ZGG is om de ontwikkeling met kennis van de gereformeerde theologie te stimuleren, terwijl de Albanese gemeenteleden deze kennis zelf in hun eigen culturele context kunnen inbedden. Deze houding past ook goed in de Albanese cultuur. Albanezen willen niet afhankelijk zijn van buitenlanders. Om kennis over te kunnen dragen, moet de buitenstaander dus bij de groep horen. Daarom is het belangrijk dat de gemeente vertrouwen heeft in degenen die hen daarbij begeleiden.’ 

Fundament

Het is indrukwekkend dat in een land waar tot twintig jaar geleden geen godsdienst mocht zijn, er evangelicale gemeenten zijn die zich verder verdiepen in het Bijbelse fundament van de kerk. En dat er mensen zijn die, vaak na lange werkdagen, veel tijd investeren om de Bijbel en de gereformeerde belijdenis te bestuderen om vervolgens deze kennis in het dagelijks leven vorm te kunnen geven. Wij kunnen veel van hun gedreven houding leren.

Eerder verschenen in Paulus 326 - november 2011