Leven en dood in Guinee

Peter en Ineke de Niet over omgaan met de kwetsbaarheid van het leven


De eindigheid van het leven is een schrijnende werkelijkheid. Op het zendingsveld is deze realiteit vaak dichtbij. Hoe gaan plaatselijke inwoners daarmee om? En zendingswerkers zelf? Peter en Ineke de Niet uit Guinee vertellen hierover. ‘We zien daadwerkelijk de sterken overleven en de zwakken sterven.’

Door Hans-Willem Westerbeke en Jeanet Zuidweg

De dood is in Guinee volgens echtpaar De Niet een veel tastbaarder en indringender onderdeel van het dagelijks leven dan in Nederland. Zij vertellen: ‘Soms gaat er geen dag voorbij of we horen van het overlijden van een bekende. Of er overlijdt familie van mensen die we kennen. Voor veel moeders in Guinee is de dood ook een confronterende werkelijkheid. Als ze uitleggen hoeveel kinderen ze hebben, is de vraag altijd: leven ze allemaal nog? Het is bijzonder als een moeder kan vertellen dat al haar kinderen nog in leven zijn. De kindersterfte is hoog.’

Wrakkige taxi’s

Naast de kindersterfte zijn er meer doodsoorzaken te noemen. Mensen overlijden door ongelukken of door slechte medische zorg. Peter en Ineke: ‘Sinds een aantal jaar merken we een toename van het aantal overlijdens door ongelukken. Het bezit van gemotoriseerde voertuigen, vooral motors, is sterk toegenomen. Vaak laat het onderhoud van deze motors zeer te wensen over. Er rijden daarnaast ook heel wat wrakkige taxi’s rond. Er ontstaan levensgevaarlijke situaties door het slechte onderhoud gecombineerd met een roekeloze rijstijl. Maar ook een gebrek aan rijervaring en een veel te zware belasting van de voertuigen zijn riskant. We horen meermalen van afschuwelijke ongelukken. Wanneer bijvoorbeeld een vrachtwagen op een overladen taxi knalt, komen daarbij soms meer dan tien mensen tegelijk om.

Tropische ziekte

Peter en Ineke noemen enkele medische oorzaken van overlijden: ‘Malaria is een tropische ziekte die nog steeds veel slachtoffers eist. In de regenperiode (juni- oktober) krijgen veel mensen deze ziekte. Jongeren en ouderen sterven eraan. Oudere mensen kampen vaak met een hoge bloeddruk. Dit kan een gevolg zijn van de grote hoeveelheid zout en peper die men in het eten verwerkt. De hoge bloeddruk kan echter ook een symptoom zijn van andere ziektes die men onder de leden heeft.’
De zendingswerkers zien op medisch gebied het nodige dat vragen bij hen oproept. Kloppen de diagnoses van ziektes altijd? Wat doen mensen als ze al langere tijd aan het kwakkelen zijn? Overlijden ze soms uiteindelijk aan een overdosis medicijnen? ‘Medicijnen zijn hier zonder recept verkrijgbaar. Als het ene medicijn geen direct merkbaar resultaat heeft, proberen mensen het met een ander pilletje. Tussenkomst van een dokter is hiervoor niet nodig.’

Diepe voren

De dood trekt vaak diepe voren door de gemeenschap. Peter en Ineke: ‘Bij de Mogofin, de bevolkingsgroep waaronder wij werken, liggen de familieverbanden heel complex. Als er iemand overlijdt, raakt dit een groot deel van de gemeenschap. In praktische zin heeft een overlijden een impact die voor Nederlanders lastig voor te stellen is. Er moet in korte tijd veel gebeuren. We kennen hier in Guinee geen begrafenisondernemers die alles kunnen regelen. Het dagelijks leven kan door een overlijdensbericht plotseling helemaal ontregeld zijn.’

Begrafenis

Een begrafenisritueel ziet er in Guinee heel anders uit dan in Nederland. Peter en Ineke vertellen: ‘Als iemand in de buurt overleden is, merken we dat snel. Vrouwen beginnen te jammeren. Het geluid daarvan reikt ver. Alle bekenden worden direct op de hoogte gebracht. Sinds een paar jaar zijn mobieltjes hier wijdverspreid. Daardoor zijn ook mensen in andere dorpen en in andere regio’s van het land direct op de hoogte van een overlijden. Als het enigszins mogelijk is, reist een afvaardiging van de familie naar de begrafenis, ook van de familie die op afstand woont. Gewoonlijk vindt de begrafenis op de dag van het overlijden plaats. Bij aankomst van de afvaardiging huilen vrouwen vaak weer hartstochtelijk. Het zijn veelal de mannen die zeggen dat de vrouwen stil moeten worden. Ze vinden dat de vrouwen eigenlijk niet zo hartverscheurend mogen huilen. Door te huilen laat je zien dat je het niet eens bent met de wil van Allah. Mannen zie je dan ook vrijwel nooit hun emoties tonen. Tijdens de begrafenis praten de mensen veel. Vaak hoor je meermalen vertellen hoe de overledene aan zijn of haar levenseinde is gekomen. Je zou dit als een vorm van rouwverwerking kunnen zien.’

Ritueel

‘Na het overlijden wast men het lichaam volgens een bepaald ritueel. Daarna wikkelt men de overledene in een grafkleed. Zo legt men het in het graf. Vaak is er geen kist, maar een baar. Bezoekers van de begrafenis geven een gift. Ze geven daarmee blijk van hun betrokkenheid met de familie van de overledene of met de overledene zelf. Ze dragen hiermee ook bij aan de kosten van de begrafenis. Enkele uren voorafgaand aan de begrafenis van belangrijke personen reciteren oude mannen gedeelten uit de koran. Dit zou de overledene extra zegen opleveren. Er is altijd een rijstmaaltijd voorafgaand of na de begrafenis. De vrouwen beginnen al uren van tevoren met het koken van grote hoeveelheden rijst en saus.’

Zegenwensen

‘De begrafenis is vaak na afloop van een van de gebedstijden van de moslims, ’s middags rond twee of vijf uur. De mannen gaan dan eerst voor het gebruikelijke gebed naar de moskee. Daarna stellen alle mannen zich dicht bij elkaar op, tegenover de baar. De imam spreekt enkele woorden. Hij roept alle aanwezigen op eventuele schulden die de overledene bij hen had, kwijt te schelden. Anders zou dat de overledene hinderen op reis naar het hiernamaals. Vervolgens spreken de mannen een gebed uit voor de dode. Dan dragen ze de baar naar de begraafplaats. Vaak is dat een bosje achter de moskee. De vrouwen blijven achter. Alleen de mannen mogen naar het graf. Enkele familieleden leggen het lichaam in het graf. Daarna leggen ze er takken overheen en stoppen ze de kuil toe met aarde. Vervolgens spreekt een imam of koranleraar nog een woord. Het gesprokene heeft vaak een morele spits. Ten slotte spreekt de imam of koranleraar zegenwensen uit. Vaak zijn dit wensen als: ‘Moge Allah de overledene vergeving schenken,’ of: ‘Moge Allah de reis van de overledene voorspoedig maken.’ En: ‘Moge Allah hem/haar aannemen in zijn paradijs.’ De aanwezige moslims reageren erop met amen.'

Geen christelijke hoop

In Guinee is het al een oud gebruik om mensen te begraven. Vooral in de twintigste eeuw zijn rondom het begraven veel gebruiken vanuit de islam overgenomen. De confrontatie met deze gebruiken is voor familie De Niet soms moeilijk: ‘Iedereen waardeert de aanwezigheid tijdens een begrafenis. Ze merken op of iemand wel of niet aanwezig is. Door alleen al aanwezig te zijn, laat je je betrokkenheid blijken. Afwezigheid zonder reden kan relaties schaden. Wij zijn dus regelmatig aanwezig bij islamitische begrafenissen. Bij zo’n begrafenis klinkt er geen christelijke hoop. Er klinken alleen maar wensen voor de overledene. Bijvoorbeeld: ‘Moge Allah de overledene genadig zijn.’ Of: ‘Moge Allah zijn zonden vergeven.’ Wij kunnen niet meegaan in zulke wensen, want we geloven dat de beslissing over de eeuwige bestemming al gevallen is op het moment van overlijden.’

Blijde boodschap doorgeven

‘Wat ons verder aangrijpt is dat er veel uitspraken gedaan worden, zoals: ‘Zijn of haar datum is gekomen’. ‘Het is de wil van Allah.’ Of alleen de uitroep: ‘Allah’, die men geeft als antwoord op de onuitgesproken waaromvraag. Het lijkt er dan op dat God de schuld krijgt van al het lijden. En dat terwijl de dood soms duidelijk door roekeloos gedrag is veroorzaakt. Wij weten uit de Bijbel dat de zonde de oorzaak ervan is dat de dood in de wereld is gekomen.’
De Bijbel zegt ons dat de Heere geen lust heeft in onze dood, maar daarin dat wij ons bekeren en leven. Familie De Niet probeert deze Bijbelse boodschap ook door te geven bij condoleances. ‘Bij een overlijden condoleren we de mensen. We wensen hen toe dat God hen tot hulp mag zijn. Vaak zien we de mensen die ons niet kennen, fronsen. Ze vragen zich af waarom wij geen gebeden uitspreken voor de dode. Soms nemen ze het ons zelfs bijna kwalijk. Het is helemaal moeilijk voor vrouwen die op een hysterische wijze Allah proberen te bewegen de ziel van de overledene genadig te zijn.’

Christelijke begrafenis

‘In Guinee zijn weinig christenen, maar ze zijn er wel. Er is echter weinig grensverkeer tussen christenen en moslims. Zo is er ook weinig contact tussen christenen en moslims rond begrafenissen. In 2014 kreeg een vrouw die als moslima geboren werd, uiteindelijk een christelijke begrafenis. Dat was heel bijzonder. Tijdens deze begrafenis was een behoorlijke groep moslims aanwezig. Ze zagen daar hoe wij als christenen onze doden begraven. Ze hoorden over de enige weg tot zaligheid. Ze hoorden over de hoop die de Heere in het Evangelie ons aanwijst. Wat deze begrafenis betekend heeft voor het zendingswerk? De Heere weet wat de gesproken woorden uit 2 Korinthe 5:1-10 hebben uitgewerkt.’

Geopende Weg

Peter en Ineke proberen daar waar rouw is, steun te bieden. ‘Het is vooral praktische hulp. We rijden een keer extra. We geven een financiële bijdrage of een extra lening. We laten een paar foto’s afdrukken waar de persoon die is overleden op stond. Soms zijn er na de begrafenis mooie momenten om met de mensen over de ernst van het leven te praten. Bijvoorbeeld tijdens een bezoek aan de familie. Dan klinkt de boodschap van zonde en genade. Dat de dood een straf op de zonde is. Maar ook mogen we heenwijzen naar de weg die geopend is om vergeving van zonden te verkrijgen. We geven de boodschap door dat het noodzakelijk is, maar ook dat het mogelijk is om hier in dit leven wetenschap van te krijgen.’

Vertrouwen op de Heere

‘Elk overlijden bepaalt ons bij de ernst van het leven. Door de gebrekkige medische voorzieningen, armoede en onkunde, zien we daadwerkelijk de sterken overleven en de zwakken sterven. We voelen ons vaak onmachtig en we weten niet wat we hadden kunnen doen. We zien mensen sterven aan een ziekte of ongeval, terwijl zo iemand in Nederland wellicht goed geholpen had kunnen worden. We realiseren ons ook dat voor ons eigen gezin goede medische voorzieningen verder weg zijn nu we hier in Guinee wonen. Als er een ongeluk gebeurt, kunnen we hier niet snel even 112 bellen. Het spoort ons aan om de Heere te vertrouwen, in Wiens hand ons leven is.’

Eerder verschenen in Paulus 359 - november 2017