Een uitdaging voor bijbelvertalers

Hoe vertaal je de naam van God?

Serie: vragen voor vertalers (1)

De naam van God drukt iets uit van Zijn wezen. Maar hoe vertaal je dat? En welke rol speelt de Joodse traditie bij vertalingen? Dick Kroneman stipt enkele vragen aan rondom bijbelvertalen.

Door Dick Kroneman

Het vertalen van Bijbelse kernwoorden vraagt in de regel veel aandacht van bijbelvertalers en vertaalconsulenten. Bijbelse begrippen zoals zonde en genade, trouw en vergeving dienen zo getrouw en duidelijk mogelijk overgezet te worden in de ontvangende taal. Een verkeerde of onduidelijke vertaling kan gemakkelijk leiden tot allerlei misverstanden. Vandaar dat meestal veel aandacht wordt besteed aan het controleren van de juistheid en de duidelijkheid van de Bijbelse kernwoorden.
De namen van God nemen wel een heel bijzondere plaats in onder de Bijbelse kernwoorden. Deze namen zijn bijzonder, omdat ze een uitdrukking vormen van wie God ten diepste is, wat betreft Zijn wezen en Zijn eigenschappen. De openbaring van Gods namen is in de Bijbel altijd nauw verbonden met Zijn handelen in de schepping en in de heilsgeschiedenis. We kijken naar de betekenis van de Godsnamen in de Bijbel en op vragen die op bijbelvertalers afkomen wanneer ze deze namen vertalen.

Allemaal hoofdletters

In het Oude Testament worden verschillende namen voor God gebruikt. De meest belangrijke daarvan zijn El, Elohim, Adonai, en de letters JHWH, die staan voor Gods allerhoogste Naam. De namen El en Elohim worden in de regel vertaald als ‘God’. Voor de naam Adonai kiezen we meestal ‘Heere’ als vertaling. En de naam JHWH geven vertalers vaak weer als ‘HEERE’ met allemaal hoofdletters.
De naam JHWH is de meest bijzondere naam van de God van Israël, Die ook de Schepper is van de hemel en de aarde. De Heere openbaarde Zich aan Mozes en aan het volk Israël met deze naam (Ex. 3: 14). De naam JHWH is afgeleid van een Hebreeuws werkwoord dat ‘zijn’ betekent. De schrijver van het boek Exodus legt de betekenis van de naam JHWH uit met behulp van de uitdrukking ‘Ik zal zijn Die Ik zijn zal’. Een andere mogelijke vertaling is: ‘Ik ben Die Ik ben’.
Veel uitleggers zien de naam JHWH als de Verbondsnaam van God. De naam JHWH is zo een uitdrukking van de trouw van God aan Zijn verbond. Andere uitleggers leggen bij deze naam meer de nadruk op de soevereiniteit van God.

Joodse overlevering

De betekenis van de naam JHWH heeft veel meer diepte dan een vertaler in een enkel woord kan uitdrukken. Voor welke vertaling men ook kiest, nadere uitleg van de achtergrond en betekenis van deze Godsnaam in een voetnoot of kanttekening is dringend gewenst.
Een belangrijke vraag waarmee vertalers te maken hebben is: Hoe kan de naam JHWH het best vertaald worden? In meer traditionele vertalingen volgt men meestal de praktijk van de Septuaginta. Dit is een Griekse vertaling van het Oude Testament, die ook door de schrijvers van het Nieuwe Testament is gebruikt. In de Septuaginta wordt de Godsnaam JHWH vertaald als ‘kurios’ (‘Heere’).
Deze vertaalpraktijk is gebaseerd op een gebruik in het latere Jodendom. Waarschijnlijk werd de meest heilige naam van God in het Hebreeuws uitgesproken als Jahweh. Wanneer Joden uit de Bijbel voorlazen, spraken zij deze naam echter niet uit, uit eerbied en vrees voor ontheiliging. In plaats daarvan las men de naam Adonai (‘Heere’). Deze leespraktijk is nog zichtbaar in de manier waarop de Joodse overlevering de naam JHWH heeft weergegeven in de Hebreeuwse tekst: De klinkertekens van het woord Adonai werden toegevoegd aan de medeklinkers van de Godsnaam JHWH. Zodoende is de naam van God soms ook gelezen als Jehovah of Jehowah.

Haken en ogen

Sommige uitleggers en vertaalkundigen hebben ervoor gepleit om de oorspronkelijke naam van God te gebruiken in de vertaling. In plaats van ‘HEERE’ zou men dan ‘JAHWE’ of ‘JAHWEH’ moeten vertalen. Wat moeten we denken van een dergelijke benadering? Is het een goed voorstel? Of zitten er toch ook de nodige haken en ogen aan deze manier van vertalen? In aflevering 2 hopen we nader in te gaan op deze vertaalproblematiek. We hopen dan tevens enkele richtlijnen te formuleren voor het vertalen van de Godsnamen in de Bijbel.

JHWH of Elohim?

Joodse uitleggers (Exodus Rabba 3: 6) verklaren de betekenis van de namen van God als volgt: ‘De Heilige, gezegend zij Zijn Naam, zei tot hen: Willen jullie Mijn Naam kennen? Ik word genoemd naar Mijn daden. Ik ben Elohim wanneer Ik de schepselen oordeel en Ik word JHWH genoemd wanneer Ik barmhartigheid betoon aan mensen in de wereld.’

Eerder verschenen in Paulus 354 - november 2016

Lees ook de andere artikelen in deze serie
Het luistert nauw (2)
Betekent 'Allah' God? (3)
Het verschil van één letter (4)